Özünüidarəetmə
siyasi mədəniyyət səviyyəsini artırır
İdarəetmə siyasi mədəniyyətin əsas funksiyalarından sayılır. Dövlətin, ölkənin idarəedilməsində xalqın iştirakı onun siyasi mədəniyyət səviyyəsinin yüksəlməsinə önəmli töhvə verir. İdarəetmə dedikdə, özünüidarəetməni də nəzərə alınır. Özünüidarəetmə şəraitində insanların ictimai-siyasi fəallığının artması danılmaz faktdır.
Təcrübə göstərir ki, sosial və siyasi həyatın bütün sahələrində cəmiyyət üzvlərinin iştirakı cəmiyyətin siyasi mədəniyyətinin yüksəlməsi üçün zəruri şərait yaradır.
Mehdi Səlimzadə (Ədliyyə Nazirliyinin Bələdiyyələrlə iş Mərkəzinin keçmiş rəisi) "Yerli özünüidarəetmə: anlayış, təcrübə, əməkdaşlıq, hüquqi əsaslar" adlı kitabında qeyd edir ki, hər bir regionun, ərazinin təbii və sosial-iqtisadi potensialından tam və səmərəli istifadə etmək və bu əsasda əhalinin maddi rifahını yaxşılaşdırmaq üçün təkcə dövlət idarəçilik orqanlarının mövcud olması kifayət deyil. Dövlət idarəçiliyi özünün miqyasına və realizə olunma xüsusiyyətinə görə mərkəzi dövlət idarəçiliyinə və yerli dövlət idarəçiliyinə ayrılır. Bu iki növün arasında duran regional idarəçilik də mövcuddur, lakin regional idarəçilik nadir hallarda xüsusi təşkilati formalara malik olur. Bu da onunla bağlıdır ki, idarəetmənin əsas funksiyaları regional səviyyədə deyil, mərkəzi və yerli səviyyədə həyata keçirilir.
M.Səlimzadə qeyd edir ki, idarəçilik sistem kimi təşkil olunan istənilən varlığın ayrılmaz xüsusiyyətidir. İstər daxildən, istərsə də xaricdən idarə olunmayan sistemin olması qeyri-mümkündür. İdarəçilik növləri içərisində ən mürəkkəbi və çoxşaxəlisi dövlət idarəçiliyidir. Dövlətin qarşısında saysız-hesabsız problemlər durur. Bu problemlərin müxtəlif təbiəti, ictimai əhəmiyyət dərəcəsinin qeyri-bərabərliyi və s. həmin problemlərə müxtəlif yanaşma tələb edir. Dövlət bəzən bu qədər çox müxtəlifliyi nəzərə almaq iqtidarında olmur. Bunun üçün onun imkanları azlıq edir və bu imkanlar bir çox hallarda düzgün bölüşdürülmür. Nəyahət dövlət üçün əlavə, mənfi nəticələr verən idarəçilik yükü ortaya çıxır. Bir növ dövlətin idarəetmə imkanlarına uyğun gəlməyən əlavə tənzimləmə sahəsi yaranır ki, dövlət bunun öhdəsindən çətinliklə gəlir. Bir çox hallarda da qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq qeyri-mümkündür və ortaya yeni problemlər çıxır. Bundan yayınmağın ən faydalı yolu idarəçilik yükünün səmərəli şəkildə paylanmasıdır. Bu, dövlət idarəetməsində idarə olunan obyektlərin bəzilərinə özü-özünü idarə etmək imkanlarının verilməsidir. Bunun üçün obyektin hansı sahələrdə, hansı həddə qərarlar qəbul edəcəyi müəyyənləşdirilir və dövlət operativ müdaxilə hüququnu saxlamaqla həmin sahəyə toxunmur.
Səlimzadə vurğulayır ki, yerli özünüidarəetmə sadəcə bu səbəbdən yaranmır. Yerli özünüidarəetmənin yaranması zərurəti həm də idarəetmənin özünün ümumi məqsədlərindən doğur. Hər bir idarəçilikdə məqsəd qarşıya qoyulan hədəflərə ən optimal, səmərəli üsullarla nail olmaqdır. Dövlət idarəetməsində də bu belədir və əsas üsullarından biri idarə olunan obyektin marağının nəzərə alınmasıdır. Bu zaman idarə olunanın marağın ödənilməsi qarşıya qoyulan məqsədlə və ya idarə edənin davranışı ilə əlaqələndirilir və nəticədə də idarə olunanın lazımi istiqamətdə müstəqil fəaliyyəti stimullaşdırılır.Dövlət idarəetməsinin əsas funksiyalarından biri olan daimi nəzarət funksiyasını yerinə yetirməkdən qismən azad olur. Dövlət öz işlərinin bir hissəsini müəyyən subyektlərə verir və bununla da, idarəçilik resurslarına qənaət olunur, ikincisi, idarəçilik verilən subyektlərə məsələləri öz nöqteyi-nəzərincə və deməli, öz marağına uyğun həll etmək imkanı verməklə onun qarşıya qoyulan məqsədlərə çatmaq istəyini stimullaşdırır və beləliklə, özünü idarəetmənin səmərəli olması müəyyən qədər təmin olunmuş olur.
Səlimzadənin fikrincə, yerli problemləri həmin ərazinin sakinlərindən başqa kimsə yaxşı bilməz. Bilsə belə, bu problemin həllində onlar qədər maraqlı olmaz, o baxımdan ki, əldə ediləcək müsbət nəticədə yerli sakinlərin maraqları təmin olunacaq. Yerli əhalinin marağı şəxsi deyil, ictimai maraqdır və bu maraq ümumi ictimai maraqları təmin etməli olan dövlətin maraqları ilə üst-üstə düşür. Dövlət yerli sakinləri idarəçilikdə maraqlı etməklə özünün də maraqlarını ödəmiş olur. Bununla da dövlət idarəçilik imkanlarına qənaət edir və idarə olunan subyekt dövlətin maraqlarına daxil olan istiqamətdə hərəkət etməklə idarəçilik məqsədlərinə nail olmanı tezləşdirir. Yerli idarəçilik dövlət orqanları tərəfindən həyata keçirilir. Bu zaman mərkəzdən verilən göstərişlər və özlərinin səlahiyyətləri çərçivəsində dövlət orqanları ərazinin problemlərini həll edirlər. Lakin yuxarıda göstərilən amillər dövlətin idarəetmə funksiyasını müxtəlif qurumlarla bölüşdürməyə sövq edir. Nəticədə də yerli özünüidarəetmə ortaya çıxır.
Müəllifin qənaətincə, yerli özünüidarəetmə dövlət fəaliyyətinə yaxıdır. Eyni zamanda, dövlət idarəçiliyi kimi, bu idarəçilik də ictimai maraqların təmin olunmasına yönəlib. Bu onu da sübut edir ki, yerli özünüidarəetmə bir sıra sırf dövlət hakimiyyəti funksiyalarına malikdir. Yerli özünüidarəetmə mahiyyətcə bu və ya digər ərazinin əhalisinə öz işlərini həll etmək üçün müəyyən sərbəstliyin verilməsidir. Burada yerli kollektivin marağı stimullaşdıran vasitə kimi çıxış etməsinə səbəb odur ki, o, yerli kollektivə öz marağına uyğun davranış forması seçməyə imkan verir.
Qeyd edək ki, bir çox ölkələrdə yerli məsələlərin həlli ümumi, bərabər, birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə yolu ilə formalaşan yerli özünüidarəetmə orqanları tərəfindən həyata keçirilir. Yerli özünü idarəetmə cəmiyyətin idarə olunmasında vətəndaşların iştirakının formalarından biri, xalq hakimiyyətinin əsasıdır.
Müxtəlif dövlətlərdə yerli özünü idarəetmə orqanları fərqli adlanır. Bu orqanlar Fransada və İtaliyada Kommuna, Polşada İcmalar, Danimarkada bələdiyyələr, Portuqaliyada məhəllələr, munisipilər, inzibati vilayətlər adlanır.
Yerli özünüidarəetmə orqanları müstəqildirlər və dövlət hakimiyyət orqanları sisteminə daxil deyillər.
Azərbaycanda da 1999-cu ildən yerli özünüidarəetmə təcrübəsi tətbiq edilir. Ölkəmizdə yerli özünüidarəetmə orqanı bələdiyyə adlanır. Bələdiyyələr öz fəaliyyətini nizamnaməyə uyğun həyata keçirirlər. Bələdiyyələrin nizamnaməsi bələdiyyə iclasları və ya vətəndaşların yığıncaqlarında qəbul edilir. Nizamnamədə bələdiyyənin ərazisi, orqanları, strukturu, səlahiyyətləri, bələdiyyə üzvlərinin səlahiyyət müddəti, iqtisadi və maliyyə əsasları, bələdiyyə mülkiyyətinə sahibliyin, ondan istifadənin və ona sərəncam verilməsinin qaydaları və s. müəyyən olunur. Bələdiyyələr sosial müdafiə və sosial inkişaf, iqtisadi inkişaf, ekologiya üzrə yerli əhəmiyyətli proqramlar həyata keçirir.
Bələdiyyələr qanunla müəyyən edilmiş ərazi hüdudları daxilində yerli özünü idarəetmə formasıdır. Bələdiyyələrin öz mülkiyyəti, yerli büdcəsi və seçkili bələdiyyə orqanları olur.
Bələdiyyə orqanları dövlət orqanları sisteminə daxil deyil. Bələdiyyə hüququ yerli özünüidarəetmə ilə bağlı məsələləri tənzimləyən hüquqi normalar sistemidir. Bələdiyyə mülkiyyəti mülkiyyət hüququ əsasında şəhər və kənd ərazilərinə, həmçinin digər bələdiyyə qurumlarına mənsub olan əmlakdır.
Yerli özünüidarə haqda ilk beynəlxalq sənəd 1985-ci il oktyabrın 15-də Avropa yerli və regional hakimiyyət orqanlarının daimi konfransı tərəfindən Strasburqda qəbul edilən "Yerli özünüidarə haqqında Avropa Xartiyası"dır. Xartiyanın əsas məqsədi yerli özünü idarə orqanlarının hüquqlarının təmin olunması və müdafiəsidir. Xartiyanın əsas istiqaməti yerli özünü idarə orqanlarının muxtariyyət dərəcəsinin demokratiyanın əsas meyarı olmasını göstərməkdir. Azərbaycan Avropa Xartiyasına 2001-ci il dekabrın 12-də qoşulub.
Azərbaycanda yerli özünüidarə orqanları kimi bələdiyyələr çoxmandatlı seçki hüquq əsasında sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə yolu ilə seçilir. Azərbaycanda ilk bələdiyyə seçkiləri 1999-cu ilin ilin dekabrın 12-də keçirilib. Bələdiyyələrin səlahiyyət müddəti 5 ildir. Bələdiyyə işinin təşkili "Bələdiyyələrin statusu haqqında" Azərbaycan Respublikası qanunu ilə müəyyən edilir. Konstitusiyanın 143-cü maddəsi bələdiyyələrin işinin təşkilinə həsr olunub.
Ölkəmizdə sonuncu bələdiyyə seçkisi 2014-cü ilin dekabrın 23-də keçirilib. Bələdiyyə seçkiləri ili olduğunu nəzərə alaraq, ölkə ərazisində mövcud olan 1607 bələdiyyəyə 15035 üzv seçilməsi ilə nəticələnməli olan seçkilərin azad və ədalətli şəkildə keçirilməsi üçün MSK ilin əvvəllərindən etibarən bir sıra layihələrin həyata keçirilməsinə başlayıb və bu istiqamətlərdə lazımi tədbirlər görüb. Ümumilikdə bələdiyyələr üzrə 15035 yer üçün 37917 iddiaçı imza vərəqi götürüb və onlardan 37564 nəfəri imza vərəqələrini digər sənədlərlə birlikdə dairə seçki komissiyalarına qaytarıb. İmza vərəqələrini geri qaytarmış bu iddiaçılardan 14029 nəfəri 8 siyasi partiyanın təmsilçiləri, 23421 nəfəri fərdi qaydada, 114 nəfəri isə təşəbbüs qrupları tərəfindən irəli sürülənlər olub. Qeydə alınan namizədlər arasında ümumilikdə 30 siyasi partiyanın təmsilçiləri olub.
Bu kiçik statistika da göstərir ki, yerli özünüidarəetmə orqanın olması vətəndaşlar arasında siyasi aktivliyin, siyasi mədəniyyət səviyyəsinin yüksəlməsinə önəmli töhvə verir.
Vasif CƏFƏROV
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinə Dəstək Fondunun maliyyə dəstəyi ilə çap olunur
